فرجام شناسی ایرانی در حدیث واره ای پیشگویانه از سده چهارم هجری

در دوره ­هایی از تاریخ اسلامی جدا از آیات و احادیث اصیلی که به بیان نظرگاه اسلام درباره­ فرجام جهان می ­پردازند، مجموعه­ بزرگی از ادبیات و احادیث ساختگی فرجام­ شناسانه در متون اسلامی و ادبیات عامه رواج یافته بود. این ادبیات گسترده، جدا از شناخت باورهای فرجام ­شناسانه­ مندرج در آن‌ها، از چشم­ انداز امتداد برخی انگاره­ های کهن فرجام ­شناسانه، پی ­بردن به دیدگاه کلان تاریخی­ای که در پس ­زمینه­ آن‌ها نهفته است و نیز دلالت­ های آن‌ها بر برخی رخدادها و فضای اجتماعی و فرهنگی معاصر نیز در خور توجه هستند. این مقاله به بررسی و تحلیل حدیث­ واره­­ای فرجام ­شناسانه که مقدسی، جغرافی ­نگار نامدار، در فارس بدان برخورده و آن را نقل نموده، پرداخته‌است. بنابر یافته ­های این پژوهش، این حدیث ­واره بازتابی است از برخی گرایش­های فرجام ­شناسانه و در عین حال غیرآخرالزمانی رایج در محیط ایرانی و اسلامی در سده­ چهارم هجری. این حدیث ­واره همچنین نماینده­ آمیزش نوعی آرمان جهان ­گرایانه و غیرسلطه­ جویانه و آرمان قومی به معنای ایرانی است که البته با ایدئولوژی شاهنشاهی ایرانی همسویی کامل ندارد. از این رو می­توان احتمال داد که جدا از تاریخ­نگری عام ایرانی، رگه­ هایی از نگرش­های جهان ­گرایانه­ متأثر از جهان ­بینی­ های غیرزرتشتی و ناهمسو با ایدئولوژی شاهنشاهی که رنگ و بوی ادبیات اسلامی را به خود گرفته، در این حدیث ­واره نمود یافته‌است.